1 XEBATEKE BÎBLIYOGRAFÎK JI BONA ROMANÊN KURMANCÎ , Mehmet Emin PURÇAK
Romana Kurdî ya yekem Åživanê Kurmanca di 1935an de çap bûye û îro romana Kurdî ketiye heyÅŸtê û pênc saliya xwe. Lê ji ber sedemên cuda, xebatên li ser roman û romannûsiya Kurdî kêm û qels in. Kesên ku bixwazin li ser romana kurdî bixebitin, îhtimalek mezin dê di temînkirina romanan de pirsgirêkan bijîn. Lewre ne saziyeke ku bi rêkûpêk berhemên Kurdî arÅŸîv dike heye nê jî bîbliyografyayên ku van berheman dihewînin. Ji bona qismekî vê kêmasiyê ji holê rakin, me xebateke bîbliyografîk ji bona romanên kurmancî çêkir.
2 HÎZAN WEK NAVENDEKE PEYDABÛNA EDEBIYATA KURDIYA KLASÎK , Nevzat EMÄ°NOÄžLU
Kurte Edebiyata klasîk li ser hêmanên civakî yên wek îstîqrar, ewlehî, bazirganî, bajarvanî, dezgehên perwerdehiyê, patronajê û hwd. derketiye holê. Di dîroka edebiyata Kurdî de çendîn navend û bajarên girîng hene ku bûne çavkaniya vê edebiyatê. Wek Cizîr, Mukus, Bidlîs, Hizan, Hekarî, Bazîd û hwd… Gava em li navendên peydabûn û geÅŸedana van edebiyatnas û berheman ji nêzîk ve dinêrin, ev hêmanên navborî bi awayekî eÅŸkere tên xuyanê. Hîzan jî yek ji van navendan e ku li wir edebiyateke Kurdî ya nivîskî ku li ser bingeha bajarvanî û saziyên perwerdehiyê peyda buye. Wihareng ev navend him buye warê derketina gelek edebiyatnasên Kurdînûs, him jî gelek edebiyatnasên Kurdînûs cezb kiriye û kiÅŸandiye bi bal atmosfera xwe ya zanyarî û edebî ve. Armanca vê xebatê ew e ku di derbarê paÅŸxaneya dîrokî, çandî, îlmî û edebî ya herêma mîrektiya Hîzanê de agahî bide. Her wisa edebiyatnasên Kurdînûs û berhemên wan bide nasîn û binirrxîne. Peyvên Sereke: Çand, Edebiyata Klasîk, Hîzan, Edebiyata Kurdî, Kurdî
3 KURD DÄ° ÇARÇOVEYA TEFSÎRA AYETA ÅžAZDEMÎN A SUREYÊ FETHÊ , Mustafa ÖNCÜ
Di derbarê Kurdan de çavkanîyên Erebî gelek girîng in. Ev çavkanî, bi xêra dînê Îslamê berfirehtir bûne. Dema ku mirov bixwaze li ser dîroka Kurdan lêkolînan bike, divê bi zimanê Erebî baÅŸ bizanibe da ku bigêhêje van çavkanîyan. Di çavkanîyên Erebî yên wek dîrok, erdnîgarî, tefsîr, hedîs, fıqh, eqîde, kelam, felsefe, helbest û edebiyatê de gelek agahî li ser Kurdan têne peydekirin. Çavkanîyên sereke bêguman Qur’an a Kerîm û tefsîrên wê ne. Di Qur’an a Kerîm de navên gelan pir cih nagre. Qur’an, bi piranî li ser prensîban radiweste. Hinek “mebadîê ‘umûmî” ango zagonên giÅŸtî datîne. Yek caran behsa gelan jî dike. Wekî Rum, Ereb, Benî Îsraîl hwd. Nêrîna Qur’anê nirîneke îmanî ye. Navê gelên wekî Kurd, Ereb, Tirk, Îngîlîz, Fars û hwd. di Qur’anê de cih negirtine. Lê belê piÅŸtî Hz. Pêxember (s.x.l) hinek tefsîr li ser Qur’anê hatin çêkirin. Di van tefsîran de hîn di dema Sehabî û Tabîîyan de hatîye gotin ku filan ayet îÅŸareta filan milletî dike. Di filan ayetê de behsa filan qewmî û milletî tê kirin. Ji wê demê û heya îro di gelek tefsîran de navê Kurdan cih girtîye. Hinek mufessîran gotine ku “di filan ayetê de qala Kurdan tê kirin.”, “Filan ayet behsa Kurdan dike.”, “Ev ayeta Kurdan nîÅŸan dide.” û hwd. Wek mînak ayeta ÅŸazdemîn a sûreya Fethê. Di hinek tefsîran de di çarçoveya vê ayete de qala Kurdan hatîye kirin û hatîye gotin ku di vê ayete de behsa qewmekî tê kirin û ew qewm Kurdin. Ev gotar li ser vê mijarê rawestîya ye.
4 BIKARANÎNA ÎZAFEYÊ DI DEVOKÊN KURDÎYA KURMANCÎ DE (DEVOKÊN BAKUR, BAÅžÛRÊ ROJHILAT Û BAÅžÛRÊ ROJAVA) , Mehmet YONAT
Axêverên devokên kurdîya kurmancî wexta bi hev re diaxivin eger aÅŸînayê devokên hevdu nebin pirî caran di hevdufêmkirinê de rastî pirsgirêkan tên. Sebebê vê jî hin cudahîyên qadên leksîkî û rêzimanî yê wan devokan e. Yek qada bikaranîna cuda ya rêzimanî bikaranîna partîkela îzafeyê ye. Armanca vê xebatê nîÅŸandana bikaranînên cuda yên partîkela îzafeyê di sê devokên kurdîya kurmancî de ye. Destxistina varyasyonên dîyalektîkî yên partîkela îzafeyê wê hem bikaranînên cuda yên parîkela îzafeyê derxe meydanê hem jî alîkarê hevdufêmkirina axêverên devokên curbicur bibe. Ev xebat li ser devokên bakur, baÅŸûrê rojhilat û baÅŸûrê rojava hate kirin. Ji van devokan ÅŸeÅŸ axêver hatine hilbijartin ku ev axêver li gor emr; ciwan, navsere û kal û li gor zayend; jin û mêr hatine dabeÅŸkirin. Amûreke pîvandinê ya ku ji pêncî û pênc pirsan pêkhatî li van axêveran bi tirkî hate pirsîn û bersivên wan bi kurdîya kurmancî hate standin. Di encamê de hate dîtin ku di devoka bakur de zayend di parîtkela îzafeyê ya nedîyar û di nîÅŸanderan de hessasîyeta xwe ya li hember zayendê wunda kirîye û notr bûye. Dîsa di devoka baÅŸûrê rojhilat de partîkela îzafeyê ya dîyar pêÅŸî di çarçoveya însanbûn û neînsanbûnê de ketîye nava du sinifan. Navdêrên însanan di vê devokê de xwedîyê hessasîyeta zayendê nîne lê navdêrên neînsanan li hember zayendê hessas e. Dikare were gotin ku zayenda parîtîkela îzafeyê di nav axêverên nifÅŸên nû de hêdî hêdî hessasîyeta xwe wunda dike û ber bi notrbûnekê ve diçe. Axêverên jin jî li gor axêverên mêr di navdêrên cotzayend de rêkkeftina mê ji rêkkeftina nêr zêdetir bikar tînin.
5 ÅžÊX QUTBEDDÎNÊ KORIKÎ: JIYAN, BERHEM Û KESAYETIYA WÎ YA EDEBÎ , Numan YURT
Åžêx Qutbeddînê Korikî (k.d. 1979) yek ji helbestvanê klasîk ê ku ji kevneÅŸopiya Xalidîtiya NeqÅŸebendî yê sedsala dawî ye. Korikî di dergahê Åžêx Seydayê Cizîrî yê girêdayî ÅŸaxa Basretê de perwerde bûye hem îcazeya ilmî hem jî xelîfetiyê ji Åžêx Seyda wergirtiye. Her çend di perwerdehiya takekesî ya Korîkî de para malbata wî hebe jî di geÅŸedana wî ya ilmî, tesewifî û edebî de Åžêx Seyda û dergahê wî bandoreke xurt lê kiriye. Korikî digel xebatên xwe yên ilmî û tesewifî kesayetiyekî ku aliyê wî yê edebî jî heye û xwedî berhem e. Korikî ku bi mexlesa “Xakî” tê nasîn li gorî agahiyên li ber dest bi Kurdiya Kurmancî ‘eqîdenameyeke menzûm, mewlûdeke nîvco, xezelek û du muxemmesan nivîsiye. Xakî bi nivîsîna ‘eqîdenameya xwe Ehmedê Xanî, bi mewlûdnameyê jî Melayê Bateyî ÅŸopandiye. Ji bilî Xanî û Bateyî ji aliyê ÅŸêweyê ve di ‘eqîdename de bandora Åžêx Ebdurehmanê Aqtepî û mewlûdnameyê de Mela Xelîlê Sêrtî jî tê dîtin. Di xezela wî ya ku mînakeke tenzîrê ye û muxemmeseke wî de jî bandora Melayê Cizîrî bi awayekî eÅŸkere xuya ye. Ev xebat li ser jiyan, berhem û kesayetîya edebî ya Åžêx Qutbeddînê Korikî hatiye kirin.
6 ZAZAKÎ DE RAWEYA FERMANÎ , Ahmet KIRKAN
Na xebate de gramerê Zazakî de mijaranê alozan ra yew, raweya fermanî ameya tedqîq kerdene. Derheqê raweya fermanî û antiÅŸê na rawe de cîya cîya ÅŸiroveyî ameyêkerdiÅŸ; nê mijarî ser o taye xebatî virazîyayê. Raweya fermanî seba ÅŸexsê dîyine û hîrêyine esta û seba ÅŸexsê yewinî formê raweya fermanî çin ê. Raweya fermanî hem kerdiÅŸî hem zî nêkerdiÅŸî îfade kena ke na rawe erebkî de sey emrî û nehyî di cure yê. Na xebate de mefhumê emrî yan fermanî ameyo îzahkerdiÅŸ, goreyê karan na rawe ameya antiÅŸ. Mîyanê raweyanê waÅŸtiÅŸî de raweya fermanî zaf zêde yena ÅŸuxulnayene û na rawe goreyê mintiqayanê Zazakî cîya ÅŸeklan de vejîyêna meydan. Amancê na xebate Zazakî de raweyê fermanî îzahkerdiÅŸ, mabênê na rawe û raweyanê bînan yê waÅŸtiÅŸî de abirnayîÅŸ o. Na xebate de kitabanê gramerî ra û berhemanê Zazakî ra îstîfade bîyo. Na xebate de raweya fermanî hem goreyê ÅŸexsê dîyiî hem zî goreyê ÅŸexsê hîrêyinî do îzah bibo.
7 Ú•Ù‡‌Ù†Ú¯Ù‰ سوور له‌ شيعرى كلاسيكيى كوردييدا , Koser OMER AHMAD
ئه‌Ù… توێژينه‌وه‌يه‌Ø› به‌ ناونيشانى: (Ú•Ù‡‌Ù†Ú¯Ù‰ سوور له‌ شيعرى كلاسيكيى كوردييدا)توێژينه‌وه‌يه‌كه‌Ø› به‌ نمونه‌وه‌ ده‌لاله‌ته‌كانى Ú•Ù‡‌Ù†Ú¯Ù‰ سوور ده‌خاته‌ ڕوو له‌ شيعرى كلاسيكيى كوريدا، توێژيه‌وه‌كه‌ پشتى به‌ ڕێبازى وه‌سفى شيكاريى به‌ستووه‌ Ùˆ له‌به‌ر ئه‌وه‌ ئه‌Ù… بابه‌ته‌ له‌ ئه‌ده‌بياتى كوردييدا؛ كه‌متر خراوه‌ته‌ به‌ر تيشكى توێژينه‌وه‌ØŒ بۆيه‌ ئامانجى توێژينه‌وه‌كه‌Ø› ناساندنى وردى جوادييانه‌Ù‰ Ú•Ù‡‌Ù†Ú¯ Ùˆ به‌تايبه‌ت (Ú•Ù‡‌Ù†Ú¯Ù‰ سوور)بخاته‌ به‌رچاوان، زێده‌بارى وى؛ توێژينه‌وه‌‌كه‌: هه‌ÙˆÚµ Ùˆ ئارمانجێكه‌ كه‌Ù„ÛŽÙ†ÛŽÙƒ پڕبكاته‌وه‌ Ùˆ خزمه‌ت به‌ ئه‌ده‌ب Ùˆ خوێنه‌ربكات. بۆيه‌ له‌ ناوه‌ڕۆكدا باسى له‌ Ú•Ù‡‌Ù†Ú¯ Ùˆ شێوه‌Ù‰ دروستبوون Ùˆ سايكۆلۆجى Ú•Ù‡‌Ù†Ú¯Ù‡‌كان Ùˆ شێوازى به‌كارهێنانيان كراوه‌ لاى شاعيران به‌ خستنه‌ڕووى ده‌قى شيعرييه‌وه‌. له‌Ú¯Ù‡‌Úµ گرنگيى Ùˆ بوونى Ú•Ù‡‌Ù†Ú¯ له‌ ئه‌ده‌بى كورديى Ùˆ به‌تايبه‌ت گرنگييداوه‌ به‌ مه‌به‌ست Ùˆ ده‌لاله‌تى (Ú•Ù‡‌Ù†Ú¯Ù‰ سوور)Ùˆ ئه‌Ùˆ مه‌به‌سته‌ خواستراوه‌ جياجيانه‌Ù‰ كه‌ له ‌Ú•ÛŽÚ¯Ù‡‌Ù‰ Ú•Ù‡‌Ù†Ú¯Ù‰ سووره‌وه‌ خراونه‌ته‌ ڕوو. له‌ كۆتاييشدا به‌ خاڵ ئه‌نجامه‌كان خراونه‌ته‌ ڕوو Ùˆ له‌Ú¯Ù‡‌Úµ دانانى زانستييانه‌Ù‰ سه‌رچاوه‌ به‌كارهاتووه‌كان.
8 LÎRÎKAY ÅžA‘IRÊ GEWREYÊ KURD MEWLEWÎ (1806-1882) (Nirxandina Pirtûkan) , Hemin Omar AHMAD
Ev berhem di eslê xwe de têza doktora ye, bi zimanê Rûsî ji layê Enwer Qadir Mihemed ve li zanîngeha Rojhelatnasî ya Lenîngrad hatiye amadekirin. Åžêwirmendiya vê berhemê zana û rojhelatnasa berniyas a Sovyetê, Nikolayevna Verejekina kiriye. Wek têz ev xebat di salên heÅŸtê da hatiye gengeÅŸekirin û piÅŸt ra weke pirtuk bi Kurdiya Soranî di sala 1990an li Swêd û di sala 2007an de li Silêmaniyê hatiye çapkirin. Ev berhem di eslê xwe de têza doktora ye, bi zimanê Rûsî ji layê Enwer Qadir Mihemed ve li zanîngeha Rojhelatnasî ya Lenîngrad hatiye amadekirin. Åžêwirmendiya vê berhemê zana û rojhelatnasa berniyas a Sovyetê, Nikolayevna Verejekina kiriye. Wek têz ev xebat di salên heÅŸtê da hatiye gengeÅŸekirin û piÅŸt ra weke pirtuk bi Kurdiya Soranî di sala 1990an li Swêd û di sala 2007an de li Silêmaniyê hatiye çapkirin
9 MELAYÊ CÄ°ZÎRÎ SEVGÄ° VE GÜZELLİĞİN ÅžAÄ°RÄ° (Nirxandina Pirtûkan) , Nevzat EMÄ°NOÄžLU
Ev pirtûk ji aliyê Halid Cemil Muhammed ve hatiye nivîsîn û di sala 2008an de ji aliyê Ümit Demirhan ve ji Erebî bo zimanê Tirkî hatiye wegerandin. Pirtûk 273 rûpel e û ji maqaleyekê, pêÅŸgotinek, pênc beÅŸên sereke û çavkaniyan pêk tê. Ji weÅŸanxaneya Hîvda derketiye. Navê kitêbê yê orijinal bi Erebî “Cizîrî Åžaîrul Hubb û Wel Cemal” e. ev nav wek “Sevgi Ve GüzelliÄŸin Åžairi” hatiye wergerandin. Maqaleya di serê kitêbê de hatiye nivîsîn a Ferhad Åžakelî ye di derbarê helebesta Cezerî de. Sernav “Melayê Cizîrî’nini Åžiirinin Estetik Boyutları (Buûdên Estetîk ên Helbesta Melayê Cizîrî )” ye. Ev maqale bi Îngîlîzî hatiye nivîsîn û Ayet Aram ji Îngîzî wergerandiye bi Tirkî. PêÅŸgotineke kurt e û di derbarê kêmasiyên alfabeya Erebî de ye û zêde bi mijara kitêbê re eleqeya wê tune. Her pênc beÅŸên sereke yên ku wek temaya kitêbê pêk tînin ev in: 1- Di bin sernavên “Jiyan û îqlîma helbesta Cizîrî” de behs ji nîqaÅŸên dîroka jidayîkbûn a Cizîrî û taybetiyên helbesta wî dike. 2- Di vê beÅŸê de di bin sernava “Sevgi /Evîn” ê de 12 binbeÅŸên cuda yên bi têkildarê evînê ne, îzah dike. 3- Di vê beÅŸê de di bin sernava “Güzellik /Spehîtî-Rindî” ê de 4 binbeÅŸên cuda yên bi têkildarê spehitiyê ne, îzah dike. 4- Di vê beÅŸê de di bin sernava “SarhoÅŸluk /Mestî- SerxwoÅŸî” ê de 3 binbeÅŸên cuda yên bi têkildarê mestbûnê ne, îzah dike. 5- Wek beÅŸa dawî di bin sernava “Bilgi ve Sevgi- Güzellik-SarhoÅŸluk Üçgeni /SêgoÅŸeya Zanîn û Evîn- Spehîtî-Mestiyê” de li peywendiya van têgehan a bi hevûdu re, disekine.
10 RÊBERA RASTNÄ°VÎSÎNÊ KOMXEBATA KURMANCÎYÊ (Nirxandina Pirtûkan) , Tahirhan AYDIN
Destpêk: Nivîs, bi alîkarîya hin herf, teÅŸe û ÅŸeklan, di çarçoveya hin rêzikên dîyarkirî da, bilêvkirin û qeydkirina fikir, raman, gotin û peyvan e. Nivîs yek ji rêyên heri giring e ji bo parastina forma ziman. Bi giÅŸtî ji bo rê û rêbaz, rêzik û qaîdeyên ku ji bo nivîsînê hatine dîyarkirin ra “rêzikên nivîsînê” tê gotin. Ji bo berhemên ku hem rêzikên nivîsînê û hem jî yên rastnivîsînê dihewîne ra jî îfadeya “rêbara rastnivîsînê” hatiye emilandin. Ev rêber, ji bo yekitî û standartkirina zamên navgîna herî bihêz e. Ji ber ehemîyeta vê mijarê, li gelek dewletan, ev kar ji alîyê dezgehên fermî ve tên kirin û ji bo van karan, ji zimannas, wêjenas û perwerdekaran gelek pispor, mitexesis û rewÅŸenbîr tên tayînkirin. Sazîyên fermî vî zimanî bi kar tînin. Zanyar û rewÅŸenbîr bi vî zimanî dinivîsin, perwerde bi vî zimanî tê kirin.
11 MS GULPĀYGĀNĪ 1246: A CONTINUATION TO THE ARDALĀN CHAPTER OF SHARAF-NĀMA , Mustafa DEHQAN
This paper studies a defective manuscript of the history of Ardalān which consists of 142 folios. The manuscript is part of the GulpāygānÄ« collection, held in the makhtÅ«tāt collection of the GulpāygānÄ« Library in Qum. It is an unknown continuation to the Ardalān chapter of the Sharaf-nāma which librarians sometimes called it muntakhab-i Sharaf-nāma ‘An Anthology of the Sharaf-nāma’ in their internal records. The aim of the present paper, however, is to track down its provenance by means of describing its physical characteristics and contents.
12 میتۆدە نوێیەکانی فێرکردنی زمانی دووەم و کاریگەرییان لەسەر زمانی کوردی , Hewa S. KHALİD
Abstract Due to the Chomsky’s new ideas and the impact of the other disciplines on language, in particular psychology, some new methods for second language teaching have been developed since the second world war. Those methods are crucial for Kurdish language and we would get benefit from them. The most important new methods are; Suggestopedia, Total Physical response, The Silent Way, Community Language Learning and Communicative Language Teaching Method. However, the last one has played a leading role. In this study, the descriptive research method is in use to analyze and clarify the language teaching methods. The features of each method have been analyzed, the strong and weak points are shown, and some Kurdish materials have been categorized according to their features. This kind of study would have a direct implication on Kurdish language teachers and Kurdish language teaching process. پوختە بەهۆی بیرۆکە نوێیەکانی چۆمسکی Ùˆ کاریگەریی زانستەکانی دیکە لەسەر فێرکردنی زمان، بە تایبەت دەرونزانی، Ù„Û• دوای جەنگی جیهانیی دووەمەوە Ú©Û†Ù…Û•ÚµÛŽÚ© میتۆدی نوێ بۆ فێرکردنی زمانی دووەم دەرکەوتن. ئەو میتۆدانە بۆ فێرکردنی زمانی کوردی گرنگن Ùˆ دەکرێت ئێمەش سودی زۆریان Ù„ÛŽ وەربگرین، Ú©Û• گرنگترینیان ئەمان؛ میتۆدی ژینگەی لەبار، میتۆدی کاردانەوە فیزیکییەکان، میتۆدی بێدەنگ، میتۆدی فێربون بە Ú©Û†Ù…Û•Úµ Ùˆ میتۆدی پەیوەندیی کارا. Ù„Û• ناو هەمو ئەو ئەمانەشدا، میتۆدی پەیوەندیی کارا بۆ فێرکردنی زمانی دووەم Ú•Û†ÚµÛŒ سەرەکی دەگێڕێت. Ù„Û•Ù… توێژینەوەیەدا ڕێبازی وەسفیی شیکاری بۆ تێگەیشتن Ù„Û• هەر یەک Ù„Û•Ù… میتۆدانە Ùˆ ڕۆڵیان Ù„Û• فێرکردنی زمانی دووەمدا بەکار هاتووە. Ù„Û•Ù… ڕێگەیەوە، شێوازی کارکردنی هەر یەک Ù„Û• میتۆدەکان Ø´ÛŒ کراوەتەوە Ùˆ لایەنە بەهێز Ùˆ لاوازەکانیان خراونەتە Ú•Ùˆ. Ù„Û•Ú¯Û•Úµ خستنە Ú•ÙˆÛŒ میتۆدەکان هەندێک Ù„Û•Ùˆ پەرتوک Ùˆ سەرچاوانەی، Ú©Û• بۆ فێرکردنی زمانی کوردی نوسراون، ئاماژەیان Ù¾ÛŽ کراوە. لێکۆڵینەوەی لەمجۆرە کاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر مامۆستایانی کورد Ùˆ پرۆسەی فێرکردنی زمانی کوردی دەبێت.
13 DAHÛRANDINA ÇîROKA “EHMEDÊ ZEYDAN” LI GOR RÊBAZA MORFOLOJÎK A VLADIMIR PROPP , Ruken ÇALIÅžTIRAN
Çîrokên gelêrî di edebiyata kurdî ya gelêrî de xwedî cihekî girîng in. Çîrok di veguhestina ziman, çand, dîrok, bîr û bawerî û bastanê de amûreke xurt e. Lewma ev qad ji bo lêkoleran xezneyeke bêhempa ne. Di kovara Hawarê de hejmareke zêde çîrokên gelêrî hatine weÅŸandin û bi taybet ev kovar di warê çîrokên derasayî de jî gelekî dewlemend e. Nemaze çîroka derasayî ya bi navê Ehmedê Zeydan, hem ji aliyê hêmanên derasayî ve gelekî dewlemend e, hem jî di hûnandina bûyeran de çîrokeke kompleks e.“Rêbaza Morfolojîk” a Vladimir Propp di warê dahûrandina çîrokan de gelek navdar e. Di vê rêbazê de Propp sî û yek fonksiyonên lehengên çîrokan tespît kirine û çîrokên derasayî li gor van fonksiyonan senifandine. Di vê xebatê de bi awayekî zanistî bi rêbazeke li cihanê hatiye pejirandin çîrokeke kurdî ya derasayî ew dê bê dahûrîn. Bi vê xebatê ve em dê hewl bidin ku ev rêbaza Morfolojîk a Propp li ser çîrokeke kurdî ya derasayî ji aliyê teÅŸe û hûnandinê ve dikare bên tatbiq kirin an na.
14 ERGATÎVÎ DI KURDIYA KURMANCÎ DE Û REWÅžÊN AWARTE YÊN ERGATÎVIYA KURMANCÎ , Mehmet YAVAÅž, Hayreddin KIZIL
Mijara vê xebatê ergatîviya kurdiya kurmancî û hin rewÅŸên awarte yên ergatîviya vî zimanî ye. Ergatîvî diyardeyeke rêzimanî ye ku tevî ku di serê sedsala 20an de di qada zimannasiyê de cihê xwe girtiye hê jî tê nîqaÅŸkirin. Li gorî Dîxon (1994) tenê bi qasî çarêka hemû zimanan avahiya ergatîvî dihundirînin. Lê li gorî Kareem (2016) di nav van zimanan de yek jî tune ye ku bi her alî û awayên xwe ve ergatîviyeke safî û xwerû bihundirîne. Lêbelê giÅŸt di nav xwe de taybetiyên ergatîv û akûzatîv bi hev re dihewînîn û ergatîviya her yekê jî ji hev cûda ye. Herwiha digel ku biyaniyan, her wekî Bynon (1979), bi dehan salan berî rêzimannasên kurdan behsa ergatîviya kurmancî kirine jî têgiha ergatîv hema bêje nuh ketiye pirtûkên rêzimana kurdî. Her çiqas ev mijar di kurdiya nivîskî de rûniÅŸtibe jî, taybetmendî û rewÅŸên awarte yên ergatîviya kurmancî hê jî bi temamî nehatîne zelalkirin û di nivîsên gelek kesan de, hin nivîskar û zimannas jî di nav de, ÅŸaÅŸiyên ergatîviyê berbiçav in. Di vê gotarê de jî me hewl da ku em hin rewÅŸên awarte yên ergatîviya kurmancî nîÅŸanî xwîneran bidin.
15 DENGBÊJIYA JINÊ JI HÊLA PATRONAJ, PERWERDEHÎ, ROL Û NÊRÎNA CIVAKÎ Û ÎCRAKIRINA HUNERÊ VE , Mehmet YILDIRIMÇAKAR
Xebata me li ser hunera dengbêjiyê û cihê jinê di hunera dengbêjiyê de, hûr dibe û hewl dide ku ji hêla patronaj, perwerdehî, rol û nêrîna civakî û îcrakirina hunerê ve dengbêjiya jinê veçire. Me di serî de qala hunera dengbêjiyê, sînor û pîvanên wê kir, kilam, stran û çîrok dane nasîn û cudahiya kilam(bêj), stran(bêj) û çîrok(bêjan) destnîÅŸan kir û li gorî pêÅŸveçûna teknolojiyê û guherînên civakî dengbêjî dabeÅŸî du serdeman kir; dengbêjiya klasîk û ya modern. Di pey re em ketin pey pirsa: Gelo dengbêjên jin hene yan na? Me hewl da ku li gorî sînor û pîvanên dengbêjiyê û dabeÅŸkirina me kirî em hebûna dengbêjên jin bidin nîÅŸan û dengbêjiya jinê analîz bikin. PaÅŸê me behsa patronaj, perwerdehî, rol û nêrîna civakî ya dengbêjên jin kir û astengiyên li ber îcrakirina dengbêjiya jinê û sedemên wan astengiyan tesbît kirin. Di encamê de hat dîtin ku gelek jinên dengbêj hene, ji ber guherîna ÅŸert û mercên civakî bi giÅŸtî nebe jî astengiyên li ber îcrakirina dengbêjiya jinê hêdî hêdî li hole radibin û jin êdî dikarin di warê giÅŸtî de bi rehetî dengbêjiya xwe îcra bikin û dengê xwe belavî cihanê bikin
16 DI DÎWANA PERTO BEGÊ HEKKARÎ DE POR , Zeydin GÜLLÜ
Mirajek girîng ya edebiyata klasîk eÅŸqa ku her wextî di navendê de cihgirtî ye. Dildara ku ji bo vê eÅŸqê hatî îdealîze kirin wek fîgurek vê eÅŸqê ya herî girîng derketiye holê. Pora ku xweÅŸiktîya dildarek beÅŸerî geÅŸtir dike jî wek mezmûnekê di vê berekê de hatiye bikaranîn. Åžikl, bêhn û rengê porê ji aliyê helbestkaran ve bi rêya hunerên edebî yên curbicur hatiye teswîr kirin. Em dê di vê xebata xwe de li ser dîwana ÅŸairê Kurd Perto Begê Hekkarî bisekinin û hewl bidin beÅŸên bi porê re têkildar di peywenda kategoriyên wan de binirxînin. Bi vî awayî em dê hem nirxandina porê ya di dîwana Perto Begê Hekkarî de hem jî bi awayekî gelemperî bikaranîna porê vebikolin.
17 NIRXANDINA ÇANDA QUBEDEYÊN DIYARBEKIRÊ LI GOR QALIBA EÅžQIYAYÊN CIVAKÎ YA ERIC HOBSBAWM , Veysel TANRIKULU
Yek ji hemanên çanda jiyana bajêr a Diyarbekirê “qubede” ne. Qubedeyên Diyarbekirê di nav civaka bajêr de ji ber gelek taybetiyên xwe hatine hez kirin. Em jî di vê xebata xwe de tîpa qubedeya Diyarbekirê li gor qaliba Eric Hobsbawm ya “eÅŸqiyayên civakî” binirxînin. Eric Hobsbawm pirtûka xwe ya EÅŸkiyayan de li ser têgeha eÅŸqiyatiyê disekine û piÅŸtî lêkolînên xwe wek pakrewanekê qalibek bi navê “eÅŸqiyayên civakî” derdixe hole. Taybetiyên eÅŸqiyayên civakî bi neh xalan de rêz dike. Qaliba ku Eric Hobsbawm ji bo kesayeta eÅŸqiyayan derxistiye em ê biresînin çanda qubedetiya Diyarbekirê. Ji neh xalên eÅŸqiyayên civakî heÅŸt heb çanda qubedeyên Diyarbekirê de jî bêdîtin. Ji ber vê yekê em dikarin bibêjin ku qubedeyên Diyarbekirê dikare tevlî sinifandina eÅŸqiyayên civakî bibe.
18 KURD DI TÂCU’L-‘ERÛS’Ê DE , Mehmet Edip ÇAÄžMAR
Hinek berhemên klasîkên Îslamî bi agahîyên di derbarê netewan tijene. Berhmên ku mijara wan ziman e behsa netewan nakin. Tacu’l-‘Erûs tevî ku ferhengekî ‘Erebîyye jî ji sedem têkilîyên cure cur di derheqê Kurdan de agahîyên hêja û cuda daye. Mebest ji vê xebatê de pêÅŸkêÅŸkirina malumâtê di derheqê Kurdan ku Tacu’l-‘Erûs’ê de ye ji mirovan re. Di Tacu’l-Erûsê malûmatê di derbarê Kurdan de hinek jê tevî bi livkirina bêjeyên kurd, kurdî û ekrad hatiye pêÅŸkêÅŸkirin. Hinek jê jî bê ev bêjeyên hanê in hatiye nivîsandin. Di vê gotarê de li ser cureya yekem hat sekinadin. Lê belê li ser a duyem nehat seknadin. Lewra gava ku em liser a duyem bi sekinyan mijar ewê gelek dirêj biva. TiÅŸtek di agahîyên di beÅŸa duyem de hinek jê di heqê wan de nîqaÅŸ heye ewê niqaÅŸ dirêj bikra. Di vê gotarê de agahî li ser eslê Kurdan, zanyarên wan, eÅŸîrên wan, cîyên wanê li jiyane û hinek tiÅŸtên cuda hatiye dayin.
19 KURDISH LANGUAGE, ITS FAMILY AND DIALECTS , Hewa S. KHALÄ°D
Abstract Kurdish belongs to the Iranian language group within Indo-European language family. So, there are many similarities between Kurdish and other Iranian languages. such similarities among various languages lead to categorizing languages within some families. Kurdish is unstandardized language, and it has four main dialects. In this arena, there is a huge gap and it has had negative effects on Kurds in general. Kurdish language is very linked with Kurdish identity on the same time. So, the invaders of Kurdistan work hard to deform Kurdish, then destroy Kurdish identity. The assimilation process affected many areas of Kurdistan intensively, for example; the number of Kurdish speakers has decreased significantly in Northern Kurdistan, and Turkish language has taken its place. Thus, we as a linguist try to clarify the Kurdish language situation linguistically. In this study, we discuss Kurdish language family, Kurdish dialects, mutual understanding between Kurdish dialects, and analyzing the current situation. This would be done by reviewing various sources and publishing a questionnaire among students at Koya University. With support of the student responses, we have designed a model to illuminate mutual understanding between Kurdish dialects in Southern Kurdistan.
20 ZIMANÊ KURDÎ, MALBAT Û ZARÊN WÎ , Hewa Salam KHALÄ°D
Zimanê Kurdî yek ji zimanên Îranî ye, ku ser bi malbata Hînd û Ewropî ye. Lewma hevbeÅŸiyên zehf di navbera Kurdî û zimanên din ên Îranî de hene. Ev wekyekî û nêzîkiya navbera hinek zimanên dinê, bûye hokara destnîÅŸankirina malbatên zimanan. Lê belê, dema yek dibêje Kurdî, dîsa ne xuya ye, ku mebesta wê kîjan zarê Kurdî ye. Çimkî zimanê Kurdî, zimanekî ne-sitandard bûye û ji çar ÅŸaxên sereke pêk tê. Ew ÅŸax jî bi zar tên binavkirin. Ji vî aliyî valatiyeke mezin heye û bandora vê valatiyê jî li ser tevahiya Kurdan çêbûye. Herwiha, zimanê Kurdî nasnameya gelê Kurd e. Lewma neteweyên dagîrker û hukimdarên axa Kurdistanê, ji bo têkbirina Kurdî hewl didin, heta bikaribin nasnameya Kurdan jî têk bibin. Ev pirosêsa esîmîlasiyonê, li gelek cihên Kurdistanê bandoreke mezin çêkiriye. Minak, li bakurê Kurdistanê jimara Kurdî axêvan kêm bûye û zimanê Tirkî di gelek warên cuda de cihê Kurdî girtiye. Ji ber vê yekê, em wek zimannasek Kurdî dimeyzînin û hewla ronîkirina rastiyên zimanewanî didin. Di vê gotarê de, em behsa malbata zimanê Kurdî, zarên zimanê Kurdî û têgehiÅŸtina di navbera van zaran de dikin û ÅŸiroveya rewÅŸa heyî dikin. Ew jî bi palpiÅŸtiya çavkaniyên heyî û belavkirina formên rapirsî di Zanîngeha Koya de. Li gorî bersivên xwendekaran ku temena wan di navbera 18-30 salî de ye, me li BaÅŸurê Kurdistanê ji bo têgehiÅŸtina di navbera zarên Kurdî de modêlek ava kiriye.
21  XEBATÊN AKADEMÎK YÊN KURDOLOJIYÊ LI TURKIYEYÊ (2009-2019) , Resul Geyik, Esat Åžanlı, Roger Acun, Ruken Çalıştıran Karabat, Ahmet Kan, Veysel Yıldızhan
Herdem di her qada akademîk de, gellek xebatên akademîk wekî tez, gotarû kovar û hwd tên amadekirin û ev hewldana lêkolînê bi ÅŸêwirmendîya mamosteyekî akademîk di bin sîvana zanîngehekê de dibe sedema afirandina agahiyan. Di vî deh salên dawî de gelek xebatên cûr bi cûr wekî xebatên kurdolojîyê pêk hatin, armanca me ew e ku em bikaribin ev xebatên navborî binirxînin ku mirov bikaribe tevahîya wêneya xebatên akademîk yên kurdolojîyê li tirkiyeyê bibîne. Ji ber vê, me hewl da tesnîf, analîz û ÅŸîroveyên xwe bi awayekî akademîk li ser hejmara tez û gotaran bikin û bi saya (xêra) nirxandinek em siberoja xwe di nav konteksekê de ji paÅŸeroja xwe dûr nexin û tiÅŸtên zêde bibînin û yên kêm jî tespît bikin.
22 BERAWIRDKIRINA ÇÎROKA ELIK û FATIK A KURMANCÎ û HANSEL û GRATEL A BIRAYÊN GRIMM -LI GOR MOTÎF INDEKSA STITH THOMPSON- , Veysel TANRIKULU
Armanca me bi vê xebatê yek bi Kurdiya Kurmancî yek jî bi Elmanî berawirdkirina du çîrokan e. Çîroka bi Elmanî ya bi navê Hansel û Gretel wê ji alî Birayên Grimm ve hatiye berhevkirin, çîroka bi Kurdî jî bi navê Elik û Fatik tê zanîn. Xebata me ji girîngiya çirokan ji bo kurdan, berawirdkirina çîrokan bi riya motîfan û encamê pêk tê. Çîrokên her du gel li gor Motîf Îndeksa Stith Thompsonê hatiye berawirdkirin. li gorî Motîf Îndeksa Stith Thompsonê motîfên hevpar û ji hev cuda hatine tespîtkirin. Ev çîrok dê nîÅŸanî me bide ku çirok xwe bi welatek tenê sînor nekiriye. GihiÅŸti ye her derê cihanê. Di vê xebatê de dewlemendiya çîrokên kurdî alî motîfan de hat dîtin.
23 VEGÊRANA WELATPERWERÎYÊ Û FÊHMA ZIMAN DI HELBESTA ÅžIKOYÊ HESEN DE , Ahmet SEYARÄ°
Åžikoyê Hesen, kurdekî êzîdî û yek ji helbestvanên qonaxa Kafqasyayê ye. Bi navê “Qalçîçek”, “Tembûra Kurda”, “Meremê Dilê Kurd” sê berhemên wî yên helbestan hene. Di gelek helbestên Åžikoyê Hesen de welatperwerî derdikeve pêÅŸ û helbestvan hest û nêrînên xwe yên di vî warî de bi vegêranekê di nav helbestên xwe de hunandine. Herwiha fêhm û hiÅŸmendîya ziman jî bûye temayeke sereke di helbestên Åžiko de. Mijara vê xebatê vegêrana welatperwerîyê û fêhma ziman di helbesta Åžikoyê Hesen de ye. PêÅŸî derbarê jîyana Åžikoyê Hesen de agahî hatine dayîn û navên berhemên wî yên ku heta niha hatine weÅŸandin, hatine nivîsandin. Herwiha di helbestên Åžikoyê Hesen de vegêranên ku hest û vegotinên welatperwerîyê di wan de derdikevin pêÅŸ, hatine tesbîtkirin û ÅŸîrovekirin. PiÅŸtre helbestên Åžikoyê Hesen ku di wan de fêhm û hiÅŸmendîya ziman derketiye pêÅŸ hatine tesbîtkirin û ÅŸîrovekirin. Ev xebat li ser du berhemên Åžikoyê Hesen hatiye kirin. Yek jê berhema bi navê “Tembûra Kurda”, ya din a bi navê “Payîz û Ba” ye.  
24 NÊRÎNÊN SEREKE ÊN WERGIRTINA ZIMÊN , Esat ÅžANLI
Armanca vê xebatê nirxandina nêrînên sereke ên li ser wergirtina zimên e û di vê mijarê de, ku em di derbarê wê de kêm tiÅŸtan dizanin, ji xwendevanan re dayîna nêrîneke gelemperî ye. Qasî teoriyên di derbarê çêbûna zimên de di derbarê fêrbûna zimên û wergirtina wî de jî gelek teorî û rêbaz hatine pêÅŸvebirin. Ji wan teoriyên sereke ên ku di vê xebatê de li ser wan hatiye seknandin ên Skinner, Piaget, Bruner û Chomsky nin. Em dikarin van teoriyan wekî teoriyên ku dibêjin melekeya wergirtinê piÅŸt re tê girtin û ya Chomsky ku dibêje ji jidayîkbûnê ve mirov xwediyê vê melekeyê ye dabeÅŸ bikin. Ji bo nirxandina van teorîyan di xebata destê we de rêbaza deskrîptîv hat tetbîqkirin. Derdikeve holê ku derbarê pêvajoya wergirtina zimên de hê zelalbûneke bi tevahî tune û zêdebûna teoriyên di derbarê wergirtina zimên de nîÅŸan dide ku ev mijar dê di nîqaÅŸên warê zimannasiyê de, dê dipaÅŸerojê de jî bibe yek ji mijarên navendî.
25 Nasandina Pirtûkan-Çok Dilli Sözlük- Ferhenga Pirzimanî- Ferhenga Zafziwan- Ferhengî Fireziman- فر Ú¾Ù†Ú¯ .چند زبان , Ahmet KAN
Ferhenga Pirzimanî her çi qas bi kurdîya kurmancî hetibe bi nav kirin jî dîsa wek pirtûk naverok, pêÅŸgotin û destpêka wê bi tirkî ye. Ji çar beÅŸan pêk hatiye.PêÅŸgotin, wiha dest pê dike: “Ev xebata ferhengî ya mutewazî ku di destê we da ye, bi hilbijartina ji bêjeyên herî berbelav û pêwîst ên pratîk ku di jiyana rojane da tênbikar anîn, hatiye amadekirin û bi zanîna gramatîka esasî ya ku dê cêwaziyên di navbera zimanan da binimînin hatiye palpiÅŸtîkirin.” Bi balkiÅŸandina girîngiya ziman pêÅŸgotin didome. Ev xebat, bi armanca ku ji kesên bala wan li ser fêrbûna zimanan e,ra bo xebata ferhengên pirzimanî li ser berawirdkirina zimanên hînd-ewropî yên wek îngilîzî, farîsî û bi taybetî jî bi sê zaravayên kurdî (kurmancî, kirmanckî û soranî)ra bibe peyam û modelek, hatiye kirin.